Umetnost ranog srednjeg veka

Pod umetnošću ranog srednjeg veka podrazumevamo umetničke pravce koji se javljaju u srednjovekovnoj umetnosti od 5. do 11. veka i tu uglavnom imamo pojavu merovejske umetnosti, karolinške umetnosti u Francuskoj koju je nasledila umetnost kada se težište zbivanja seli u Nemačku poznatu kao otonska umetnost.

Rani srednji vek predtsvlja sintezu antičke umetnosti i novoga shvatanja i svojim sadržajem ona se vezuje za sakralne teme i shvatanja, tradicije i tematike jer u to doba dominira faktor crkva a sholastika vladajuća ideologija. Slikarstvo se usredsređuje na iluminiranje rukopisa.

Opšte karakteristike

Zajedničke likovne karakteristike umetnosti u doba seobe naroda su izrazita ornamentika i dekorativnost. U arhitekturi svi obično koriste deo ranohrišćanske i kasnoantičke arhitekture. Arhitektura je zbog nomadskog načina života uglavnom drvena i praktična, a ne i monumentalna. Uopšteno za vrieme vladavine barbarskih naroda evropska arhitektura ne dobija ništa novo, niti u Evropi postoji jedinstveni povezani stil. Sve građevine su vrlo različite bez neke bliže srednje veze. Razvija se uglavnom centralna građevina koja je nastala evolucijom hrišćanske grobne crkve – tzv. Martrijumi (franc. Martirium), kapelice za pogreb mučenika koji su branili hrišćanstvo.

Najznačajniji primer ostrogotske arhitekture je Teodorikov mauzolej u Raveni iz 6. veka. Građevina je u obliku krsta sa krstatim svodom. Sa spoljašnje strane ima desetougaone zidove, a sa svake strane ima jednu pravougaonu nišu. Gornji sprat je uži od prizemlja. Celi mauzolej je podignut od precizno obrađenog kamena (tesanika) u malteru, što je u to vreme bilo izuzetno retko. Zanimljivo je da je monumentalna kupola isklesana iz jednog bloka kamena, teška nekoliko tona, i dan danas se ne zna kako su uspeli da je postave na mauzolej.

Arhitektura je predložila skulpturu i odredila mesta na kojima će ona moći da se prihvati i izrazi, ona određuje koje će se površine skulpturalno obraditi. Ovo je vreme nepostojanja skulpture. Koristi se jedino vrlo plitki reljef za sarkofage, grobne ploče, oltarske pregrade … Ukrasi su u kombinaciji rozeta i križeva, sve u strogoj geometriji.

Predmeti od zlata koji karakterišu ovo doba rađeni su također u slavu božju i vladara. Najčešće su to relikvije (moći - telesni ostaci mučenika) ukrašavani zlatom i dragim kamenjem.

Uvezana knjiga u pergamentu menja knjigu u oblik svitka, a tekst dostiže vrhunac u slikarski obrađivanom inicijalu. Rukopis se prepisuje na pergament, a crta se isključivo perom. Javlja se mogućnost oslikavanja knjiga (iluminacija) koja postaje bogata u boji i pozlati, a rade se u tradiciji rimskog iluzionizma. Najstarija ilustrirana Biblija je Bečki Genesis, iz početka 6. veka. Ukrašena je bogatim ilustracijama u formi kontinuirane naracije što znači da slika ispod teksta opisuje prizor iz teksta.

Umetnički pravci u srednjovekovnoj umetnosti

U srednjovekovnoj umetnosti razlikujemo pravce kojih ima više nego tehnika.Tako razlikujemo:

Rano- hrišćansku umetnost– Hrišćanstvo je doprinelo obrazovanju ideologije, pa i estetike i slobodnijeg načina mišljenja i shvatanja života srednjovekovnog sveta. Osnovne ideje koje je donelo hrišćanstvo bile su opasne i strane robovlasničkom društvu. Skupovi hrišćana u prvo su vreme bili tajni jer su hrišćani bili proganjani i skrivali su se i organizovali u katakombama.

Vizantijsku umetnost– Umetnik Vizantije se koristi ortogonalnom kompozicijom. Prisutna je i inverzna perspektiva u kojoj vidimo zakone perspektive primenjene na drugačiji način da bi se iskoristili za ukazivanje na idejni centar događaja, njegovo postavljanje i iprikazivanje, i ovaj se koristi kompoziciono. Svetlost i senka ne rasipa se na način koji odgovara stvarnosti i prostoru su namerno data određena irealna svojstva. Ova se umetnost ne zanima za telo koje uvek nestaje pod bogatim naborima tkanine, i oseće se prisutnost asketskog i bestelesnog, a kada treba prikazivati nago telo oseća se shematizacija koja se iz decenije u deceniju ponavlja i sa istim greškama koje su jednom učinjene. Naročita pažnja se poklanja glavi i očima- oči su prozori duše. Ova umetnost postaje sredstvo pomoću koga se uvodi misao iz sveta realnog u svet spiritualni. Tu se razvija slikarstvo i kao freska i kao mozaik a poznato je i rašireno i knjižno slikarstvo.

Islamsku umetnost, kao umetnički pravci koji su se pojavili na rubovima rimske imperije.Islamska umetnost nastala je na osnovu različitih uticaja (Perzija, Vizantija, rano hrišćanstvo i antika). Naročiti značaj je davan ornamentu koji se mnogo upotrebljavao naročito u islamskoj arhitekturi.
Umetnost u ranom srednjem vekuU svom opštem konceptu ova umetnost je internacionalna i ima sveobuhvatni karakter a nastala je i razvijala se iz antičke tradicije čiji su elementi prerađeni i transformisani i upijeni. Tradicija varvarskih, geramanskih i slovenskih plemena uticala je na umetnost. Germani su bili tradicionalni majstori i umetnici u obradi metala. U južnim oblastima (Italija) može se pratiti uticaj Vizantije.Umetnik ranog srednjeg veka predstavlja motive ptica ili vegetativne motive koji su razvijeni i rasprostranjeni i uprošćeni i javljaju se motivi luka ili zavojnoce, dakle geometrijski motivi ili stilizovani arhitektonski elementi. (merovejska umetnost,karolinška umetnost, otonska umetnost)

RomanikuU romanskoj umetnosti dolazi do mešanja antičke i barbarske umetnosti iz doba seobe naroda. U arhitekturi romanske umetnosti je karakterističan polukružni luk.
GotikuGotika je uništila velike zidne površine koje su bile pogodne za oslikavanje. Skeletna gotička konstrukcija je uništila zidne slike i nema više mogućnosti da se razvijaju ali su ovu funkciju prihvatili otvori i prozori koji se ovde nalaze i omogućavaju jednu novu tehniku slikanja na staklu – vitraž. Slikarstvo gotike ne ume da realizuje dubinu slike. Za arhitekturu gotičke umetnosti karakterističan je izlomljeni luk.
kao i umetnosti koje mogu da se razlikuju i po izvesnim oblastima kao Francuska, Španija, Italija, Nemačka, Austrija, Švajcarska, Skandinavske zemlje, gde se naravno granice i uticaji ne poklapaju, a stilovi su raznovrsniji.

U srednjem veku u Evropi se spaja antička civilizacija Rimske imperije sa varvarskom kulturom i umetnošću Germana, Kelta i Slovena.

Rana hrišćanska umetnost

Slikarstvo i rezbarstvo
Jedne od najstarijih ranohrišćanskih primera umetnosti, slikarstva i rezbarstva nalaženi su u katakombama. Izraz katakomba je novijeg porekla i nastao je u 19. veku i obeležavao je grupne grobnice. Na tim mestima je ova religija ispoljavana kao nelegalna jer je održavanje kulta u privatnim kućama ili na mestima umrlih bilo zabranjeno. Posle 2. veka najčešćim mestima sahrana umrlih su bile katakombe. Na njihovim mestima su ostali najčešći primeri slikarstva ovog ranog perioda. Najčešći primeri su bili u gradu Rimu ali su poznate i katakombe u Napulju i Siciliji. Najstariji primeri iz 3. i 4. veka nam pokazuju povezanost ove umetnosti sa rimskim slikarstvom u Pompeji. Pojavljuju se motivi Dobrog Pastira i ovo se računa kao početak ikonografije. Uočava se mnogo ornamentalnine dekoracije, predstavljanje ptica i primenjuju se simboli:

Golub, koji označava mir,
jagnje je simbol čistote i bezgrešnosti,
Feniks je simbol besmrtnosti duše,
riba je simbol za Hrista.
Takođe i koloristika je simbolična:

Belo je znak za nevinost,
crveno je oznaka za vladara,
nebo plava boja je znak božanske moći.
U 3. veku se dalje razvija slikarstvo i proširuju se religiozni motivi koji su obtočeni dekoracijama od biljnih motiva. U 4. veku se javljaju Biblijski motivi a pred kraj ovog stoleća se sve više pojavljuje lik Hrista u slikarstvu.

Arhitektura ranog hrišćanstva

U vreme Konstantina i Milanskog edikta iz 313. godine nastale su kao posledica priznavanja crkve i dobijanje potpore od vladara i prve hrišćanske crkve - hrišćanske bazilike i baptisterijumi i vladari se trude da ih ulepšaju slikama iz religioznog života i ukrašavaju ih bogatim dekoracijama.

Najčešći oblik ranohrišćanske crkve je trobrodna bazilika, podužnog tipa koja dobija trijumfalni luk u glavnom brodu dok se prezbitorijum pregrađuje poprečnim brodom koji se naziva transept.

Centralni objekti su bili rezervisani za baptisterijume za obrede krštenja potapanjem i po pravilu su bili građeni na pravougaonoj ili kružnoj osnovi.

U Rimu u 4. veku su izgrađene srkve Svetog Petra, Svetog Pavla, Svetog Lorenca i Svetog Jovana Lateranskog koje su danas obnovljene i rekonstruisane. Crkva Santa Marija Mađore predstavlja jednu od bolje očuvanih hrišćanskih crkava, rane bazilike i ona je ukrašena lepom i bogatim mozaicima u unutrašnjosti crkve sa scenama iz obzanjivanja, poklonjenja triju kraljeva i pokolja nevine dece. Pred kraj vladavine Konstantinove se pojavljuju i dekoracije od arhitektonskih elemanata od kolona stupova. Ljudske figure su predstavljene sa mnogo ekspresivnosti i u smirenim gestovima sa mnogo dekorativnih elemenata a ljudski likovi bi mogli biti portreti sa individualnim karakteristikama. Posle najezde barbarskih plemana u Rim bile su zatvorene mnoge zanatske radionice i u tome se vremenu procvat premešta izvan teritorije Italije.

Mnogi proizvodi koji su nađeni na tlu zapadne Evrope, sitne plastike se dosta teško datiraju i lociraju ali je izvesno da su nastale u radionicama u Rimu ili Raveni a po nekad na istoku u Konstantinopolju, Antiohiji ili Aleksandriji. Dekorisane su motivima iz Starog zaveta i života Hrista i njegovih apostola. Najstariji manuskripti su sa kraja 4. veka i njihove iliminacije nadovezuju na slikarstvo iz katakombi i slikarstvo mozaika iz bazilike Santa Marija Mađore.

Jedna od najstarijih crkvi izgrađenih u Antiohiji bila je Zlatni oktogon, koja je izgrađena na osnovi osamugaonika. Zgrada je počela da se gradi 327. godine a završena je 341. godine. Unutrašnjost je bila bogato dekorisana mozaicima u zlatu i od toga su sačuvane samo ruševine.

U Siriji je mnogo crkava bilo izgrađeno na osmougaonoj osnovi od blokova krečnjaka kojega je tamo bilo. Crkve su pkrivene kupolom i za prelazak iz kvadrata u krug - u kupolu su bile korištene trompe koje su bile poznate još u Perzijskoj arhitekturi dok je drugi način ovog prelazka poznat u Rimu bio prelazak pomoću pandantifa. Prelaz pomoću pandantifa je kasnije postao jako primenjivan u Vizantijskoj arhitekturi koja se iako se razvijala na ovom tlu ostavila velike spomenike (u Raveni) na tlu zapada

Slikarstvo i rezbarstvo

U početku se ne mogu zapaziti znatnije razlike između umetnosti istoka i zapada na početku hrišćanstva - ove razlike će postati uočljive tokom 6. veka. Na istoku se starohrišćanska umetnost razvijala na teritoriji Sirije i Palestine. Iznad reke Eufrat, nađen je najstariji primer hrišćanske svetinje tzv. Dom crkve - privatno stanište koje je služilo rimskim legionarima za službe liturgije i obreda. Nađen je fragment bazena sa baldahinima koji je služio kao baptisterijum i podijum za biskupa. Na slikama koje su nađene predstavljaju se motivi Dobrog Pastira, scene iz ozdravljenja paralitika i scene sa Svetim Petrom u vodi.

Pronađeni su i sarkofazi sa portretima - medaljama i prikazima Hrista koji su izgrađeni od mermera koji je od strane Sirijskih majstora donesen iz Grčke.

Najstariji manuskripti su datirani u 4. vek i nastali su u Antiohiji, poznati su i manuskripti koji su na sirijskom jeziku. Motivi koji su ovde prisutni ne pokazuju bitne razlike sa motivima iz doba romanske umetnosti u zapadnoj Evropi.

Vizantijska umetnost

Vizantijska umetnost obuhvata umetnost koja je nastajala i razvijala se na prostoru Istočnog Rimskog Carstva (Vizantije) od V veka do pada Carigrada pod Osmanlije 1453. godine i potpunog sloma Vizantije. Njeno delovanje nije bilo samo ograničeno na prostor Vizantije, već i na prostore država koje su bile pod njenim direktnim uticajem (Srpske oblasti, Bugarska, Ruske države, Mletačka republika, Napuljska kraljevina).

Razdoblja u vizantijskoj umetnosti

Unutar desetak vekova carevina je preživela više faza:

Zlatno ili klasično doba (527.-726.), vrhunac za cara Justinijana (527. - 565.godine). To je vreme apsolutne moći države koja je uspela doći sve do Ravene, Venecije i Juga Italije;
doba ikonoborstva (zabrana ljudskog lika unutar sakralne građevine) (726. - 843.godine);
doba Makedonske i Komnenovske dinastije (11. i 12. veka) i na kraju
doba Paleologa (vreme propadanja i raspada carevine).
Vizant je naziv za širu oblast oko grada Vizanta kojeg je Konstantin Veliki 330. godine proglasio glavnim gradom Rimskog carstva (od tada – Konstantinopolj), prije svega zbog njegovog strateškog položaja na Bosforu kao prirodnog mosta između Evrope i Azije. Nakon podele Rimskog carstva, on postaje glavni grad istočnoga carstva i održava kontinuitet rimske prostorne organicacije: u središtu je forum na čijem jednom kraju se podiže centralna crkva (Aja Sofija), a na drugom carska palata s vrtovima, dok je na jugozapadu veliki hipodrom. Za vreme Justinijana, ovaj grad na poluostrvu odvojen je od kopna slavnim Teodosijevim zidinama (moglo se ući samo kroz monumentalna zlatna vrata) i postaje poznat kao Carigrad. U ranom srednjem veku on postaje najveći i najnaseljeniji grad na svetu.

Vizantijska arhitektura

U najznačajnija dela vizantijske arhitekture spadaju crkve San Vitale u Raveni i Aja Sofija u Carigradu. Ovu drugu možemo obeležiti kao simbol estetičke i religiozne misli u vizantijskoj umetnosti. Nastala je između godina 532. - 537. i iznenađujuće brzo. i polazi od dve koncepcije u arhitektonskom projektovanju; podužne i centralne. Naročito je interesantna kupola podignuta na četiri luka, kao novatorsko rešenje toga doba i upisana je u kvadratnu osnovu.

Važan činilac u arhitekturi je bilo osvetljenje koje se uvodi kao elemenat kompozicije u unutrašnjost objekta i prozori su smešteni ispod kupole u vidu velikih luneta.

Crkva je u unutrašnjosti prosto i jednostavno dekorisana bogatom dekoracijom. Razvija se tip centralne crkve tipa upisanog krsta. Crkva San Vitale u Raveni je na osamugaonoj osnovi i pokrivena je kupolom i dekorisana mozaicima.

Vizantijsko slikarstvo

U Vizantiji se razvija bujno slikarstvo mozaika. Najlepši mozaici se nalaze u vizantijskim crkvama u Raveni. U najbolje očuvane mozaike spada mozaik cara Justinijana i njegove žene Teodore u crkvi San Vitale u prezbitorijumu objekta. Poze i gestovi su dostojanstveni i shematizovani iako su lica individualizovana i odgovaraju crtama carskog para i donstojanstvenicima.

U Vizantiji se razvija slikarstvo ikona koja služe molitvi. Postoje propisi za njihovo slikanje. Kompozicija je centralna i statična i konture su naglašene crnom bojom a gestovi su odmereni i dostojanstveni.

Umetnost vizantijskog slikarstva je uticala na srednjovekovno slikarstvo u Srbiji.

Rano-vizantijska umetnost

Najznačajniji spomenici rane vizantijske umetnosti se nalaze u italijanskoj Ravenni koja je 402. godine bila prestolnicom Zapadno-Rimskog carstva, a za vreme cara Justinijana tu je sedište vizantijske vlasti u Italiji (535. godine). Crkva San Vitale u Raveni (526.-547.godine) ima osnovu osmougaonika iznad čijeg središnjeg dela je kupola. Srednji brod komplikovano je povezan s bočnim brodom i nizom polukružnih niša. Crkva ovakve osnove s kupolom preovlađuje u Pravoslavlju sve od Justinijana, kao što na zapadu preovlađuje bazilikalni tip crkve

U crkvi San Vitale s obe strane oltara nalaze se raskošni mozaici (Car s pratnjom i Carica s pratnjom) koji simboliziraju i odražavaju moć i slavu carskog dvora. Oni prikazuju Vizantijski ideal lepote: - visoke istanjene figure, izduženih glava sa velikim očima, povijenim obrvama, dugog i tankog nosa, malih usta, malih stopala u odnosu na veličinu tela, te raskošno dekorisane odeće. Svaka scena je lišena pokreta. Likovi na tim mozaicima su tipizirani, statični, velikih očiju, a pozadina je zlatna (nebo je uvek boje zlata u ranom hrišćanstvu).

Crkva Aja Sofija (532.-537.) u Carigradu je najpoznatija građevina ovog doba. Kupola je prošarana prozorima i svetlucavim mozaicima pa se čini kao da je bez težine. Spolja je volumen zatvoren ravnim geometrijskim površinama, dok je iznutra zid potpuno dematerjalizovan mermernim oplatama i mozaicima dajući mu slikarski karakter. U kasnijim razdobljima vizantijske arhitekture javlja se nekoliko tipova crkava, smanjuju se veliki jedinstveni prostori (koji su dominirali u zlatnom dobu), a spoljašnja obrada volumena dobija na važnosti gde se javljaju i ornamentalni ukrasi od opeke (npr. Crkva sv. Luke u Fokidi, Grčka, ili sv. Pantelejmona kod Skoplja, Makedonija).

U unutrašnjosti se zidovi crkava ukrašavaju pored mozaika i freskama, a glavni brod je naglašen ikonostasom. Ikonostas je oltarska pregrada koja deli svetište od ostalog prostora crkve, a čine je kameni pluteji ili ikone. Ikone su prenosive slike na platnu ili češće drvenoj podlozi. One su rađene po vrlo strogim pravilima prikazivanja likova – po njima prozvanim ikonografskim pravilima.

Skulptura je u vizantijskoj umetnosti bila potisnuta, osim male plastike izvedene u slonovoj kosti i metalu (emajl) s izrazitom plitkom obradom

Ikonoborstvo

Vernici su obožavali ikone i kipove, ljubeći i moleći ispred njih, verujući kako će im molitve biti delotvorne – što su verske vođe tumačile kao nastavak paganskog idolopoklonstva. Tako dolazi do velikih razmirica između ikonoboraca (protivnici ikona) i ikonofila (pristalice ikona), što je kulminiralo 726. godine zabranom upotrebe ikona od strane cara Leona III To vreme katastrofalnih sukoba, uništavanja mozaika i fresaka, devastacije samostana, ali i progona sveštenika i ikonofila, nazivamo doba ikonoborstva. Vizantijsko carstvo se stalno branilo od napada Islamskih naroda, pa je ovaj zakon bio i političke prirode, jer se podilazilo islamskoj zabrani prikazivanja svetih likova.

Napuštanjem sakralnih motiva posezalo se za seoskim motivima, prirode, motivima lova, svakodnevice ili apstraktne ornamentike. Procvat profane umetnosti se najjasnije ogleda u ukrašavanju carskih palata (pločice, tepisi...) jer su se carevi utrkivali u raskoši s islamskim bagdadskim kalifima.

Godine 843. spor je završio pobedom poštovalaca slika i dolazi do procvata slikarstva pod Makedonskom dinastijom

Kasno-vizantijska umetnost

Početkom 10. veka potpuno će se razviti tipična građevina Vizanta, to je crkva osnove upisanog grčkog krsta (ravnokrakog) na osnovu kvadrata. Kupole će povećati svoj tambur (donji okvir kupole) i na tom visokom tamburu otvoriti će se mnogi prozori i osvetliti građevinu građenu potpuno bez prozora na zidu.

Takav tip crkve je i crkva Sv. Marko u Veneciji (1063.), iako nije bila pod vlašću Vizanta, bila je pod direktnim umetničkim uticajem. Ona ima osnovu grčkog krsta upisanog u osnovu kvadrata i kupole iznad središnjeg kvadrata i svakog kraka krsta - karakteristike vizantijske gradnje. Venecijanske kupole nemaju tambur nego su obložene drvenim krovovima. Unutrašnjost je vrlo prostrana i ukrašena mozaicima

Iako nam se vizantijska umetnost, zbog svog dugog kontinuiteta čini statičkom i nepromenjenom, možemo uočiti neke razlike. Tako za vreme Komnenovske dinastije umetnost ima obeležja romanike na zapadu: horizontalne težnje, načelo zbrajanja relativno samostalnih delova, površinsko slikarstvo jednostavnih kompozicija, dok umetnost u doba Paleologa teži građenju u visinu, naraciji u slikarstvu, izraženijoj osećajnosti ..., što podseća na Gotiku.

U 13. veku Carigrad pada u ruke krstaša i formira se latinsko carstvo, što dovodi do intenzivnijeg razvoja umetničke delatnosti u periferiji Vizanta kao što je Makedonija, Srbija i Rusija. U Srbiji nastaju crkve "Raške škole" u kojoj se osećaju uticaji romanike. Dok Crkva manastira Gračanice na Kosovu (1315. godine) zbog svoje visine podsjeća na gotičku gradnju. Ona ima predulaz spojen s centralnim prostorom kvadratne osnove (upisan grčki krst) koji je spolja naglašen stepenovanjem sa četiri manje kupole iz kojih se u sredini izdvaja peta – najviša i najveća. Sjajan ritam nižih i viših delova koji skoro ne izlaze iz kvadratne osnove.

Kada se pravoslavlje potpuno proširilo na teritoriju današnje Rusije počelo se sve više graditi u drvetu, a pomalo se menjao i vizantijski tip crkve. Kupola će postajati sve više, veće i raskošnije, i umnožavaće se (oblik lukovice uveo se zbog lakšeg otpora snegu). O tome svedoči najreprezentativniji primer vizantijske arhitekture tzv. Saborna crkva sv. Vasila blaženog u Moskvi (1555.-1561. godine).